Een van mijn docenten Nederlands was een bevlogen man. Zijn naam weet ik niet meer, ja, Fred, maar zijn achternaam is me ontschoten. Hij nam ons mee naar het museum Boymans, en wees op de connectie schilderkunst en literatuur. Hij vertelde heel wat over het symbolisme en de romantiek. Die romantiek, die past me als een jas, misschien had ik toen moeten leven. Of nee, die tijd was me toch te dramatisch. Maar grappig genoeg zie ik nu dat ook Guido Gazelle in het Wikipedia-artikel hieronder geschaard staat bij de romantici.
Mijn oma Schot schreef zijn gedichten over in een schriftje, zo mooi vond ze ze.
Een van zijn gedichten kende ik uit mijn hoofd, door dat schriftje van oma, maar nu zitten zijn woorden ergens ver achter in mijn hoofd verscholen, af en toe rolt er een woordje naar voren op mijn tong en sta ik te stamelen, zoekend naar de cadans van woorden die het voertuig dat gedicht heet op gang brengt. Zie je, je wordt al dichterlijk door over Guido na te denken. Maar het gedicht schiet me nog niet te binnen.
Romantiek (stroming)
In de romantiek werd, in reactie op
de Verlichting, de
subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan.
De naam
romantiek is ontleend aan de middeleeuwse
romances - verhalen waarin feilbare mensen de droom van volmaaktheid najagen. Aanvankelijk had het woord niet de misprijzende connotatie die tegenwoordig aan een woord als
sentimenteel kleeft.
Beroemde romantici zijn o.a.
Johann Wolfgang Goethe,
Johann Gottlieb Fichte,
Caspar David Friedrich,
John Keats,
Johann Gottfried von Herder,
Arthur Schopenhauer,
Samuel Taylor Coleridge,
Jean-Jacques Rousseau,
William Wordsworth,
William Turner,
Friedrich Wilhelm Schelling,
Guido Gezelle en
Percy Bysshe Shelley.
Kenmerken
[bewerken]Het begin en het einde
De bloeiperiode van de romantiek liep van ca.
1795 tot ca.
1848. Romantiek is niet zozeer te beschouwen als stijlperiode, maar eerder als geestesstroming, waaraan alle sociale klassen konden participeren: boeren, burgers, werklieden, maar ook vrouwen zoals de schrijfster en feministe
Mary Wollstonecraft.
Tijdens de romantiek werd de overwaardering van de rationele zijde van de mens aangevallen. Men beschouwt het
rationalisme van de 18e eeuw als een vernauwing van het bewustzijn. Romantici keerden zich tegen de koele onverschillige objectiviteit van rationalistische denkers en de wetenschap. Men verzet zich tegen de overheersing van wetenschap en technologie. Zo werd
Isaac Newton wel eens bestempeld als de 'vleesgeworden duivel' door
William Blake.
Daartegenover stelde men het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige. Deze intense emotionaliteit en verlangen naar het onverklaarbare en de fantasie leidde ook tot een grote hoeveelheid zelfmoorden. Dit wordt wel de Zwarte Romantiek genoemd.
Goethe's
Die Leiden des jungen Werthers, dat eindigt met de zelfmoord van de hoofdpersoon, is hiervan het beste voorbeeld.
Romantici vonden zich niet in de
vooruitgangsgedachte, maar waren bezorgd voor de toekomst en nostalgisch naar het verleden. Voor sommigen geldt de romantiek daarom als een laatste traditionele reactie tegen de vooruitgang. Tegenover de tijdloze rede van de
verlichting stelt de romantiek het historische bewustzijn, de
Zeitgeist: de wereld ontwikkelt zich niet volgens een goddelijk heilsplan waarvan de uitkomst vaststaat, maar door individuen met een onbekend einde. Deze opvatting leidde tot het concept
De Geschiedenis. Geschiedschrijving werd hierdoor meer dan het noteren van gebeurtenissen. Er moest een verhaal worden ontdekt.
Was de kunstenaar voorheen nog een al dan niet gerespecteerd ambachtsman, tijdens de romantiek wordt hem, dankzij de toegang die alleen hij tot zijn subjectieve ervaringen heeft, een bijzondere status toegekend. Het gevoel en de verbeelding worden zeer belangrijk geacht. Bij dichters en kunstenaars zijn deze vermogens sterk ontwikkeld. Daarmee staan de kunst en de kunstenaar op eenzame hoogte. Hierdoor kon de mythe van de geniale kunstenaar ontstaan. In de meest extreme gevallen leidde dit tot een persoonlijkheidscultus zoals bij
Goethe en
Byron het geval was. Oorspronkelijke en originele kunst kreeg de meeste waardering. De romantiek manifesteerde zich in vele takken van kunst, onder meer in de schilderkunst (
Delacroix,
Constable,
Turner,
Friedrich), literatuur (Rousseau, Goethe,
Victor Hugo,
Wordsworth,
Heine) en
romantische muziek (
Wagner,
Liszt,
Chopin). De
landschapschilderkunst beleeft in de Romantiek een bloei. Binnen de kunst zelf was er niet heel veel veranderd. De oude stijlen bleven bewaard en geconserveerd, maar de thema's van de werken veranderden naar het verlangende en fantaserende van de Romantiek. Een van de plaatsen waar veel naar verwezen wordt in de kunsten is het oosten, en dan voornamelijk de Turkse en moderne Griekse cultuur.
De romanticus had een zekere afkeer van de (zich ontwikkelende) industrie, de techniek en de steden. Plekken die nog niet door de menselijke ratio waren bezoedeld kregen de eretitel
natuur. In de Romantiek nam de verheerlijking van de natuur bijna religieuze vormen aan. Romantici ontwikkelden een bijzondere waardering voor
wildernis omdat zij veronderstelden dat daarin de meest authentieke, pure vorm van natuur te vinden is. Daarnaast ging men uit van een eenheid van mens en natuur.
De aantrekkingskracht van het mysterieuze, de
duisternis en de mystiek van leven en dood werd groter. Hierdoor ontstond het idee dat bomen als sparren, cipressen en treurige boomsoorten als wilgen symbolisch de droefheid uitbeeldden. Naast de taxus, het symbool van de onvergankelijkheid, zijn op begraafplaatsen uit deze tijd veel van deze bomen te vinden.
[bewerken]Liefde en vriendschap
Vriendschap was volgens de romantische levenshouding de belangrijkste vorm van loyaliteit die een mens kende. Vrienden kiest men immers op grond van hun aard. In samenspraak met gelijkgestemde vrienden kan de eigen grillige identiteit nog beter worden onderzocht. Ook de romantische liefde kenmerkt zich door een grote aandacht voor de karakters van de beide gelieven. Voorheen werd partnerkeuze vooral bepaald door maatschappelijke overwegingen. Deze vrijheid leidde ook tot de vrijheid om een ander af te wijzen.
De romanticus probeert zijn subjectieve gevoelswereld zo authentiek mogelijk tot uiting te brengen in de objectieve wereld. Dit houdt, volgens de
Kantiaanse vaststelling dat het subjectieve en het objectieve van onvergelijkbare aard zijn, een onmogelijkheid in. Het erkennen van deze onmogelijkheid om authentiek te leven heeft onder romantici geleid tot afwijzing van het maatschappelijk leven in de vorm van
ironie, verbittering,
hedonisme of
decadentisme.
Waar de Verlichting er van uitging dat verschillen tussen individuen en volken geleidelijk zouden verdwijnen, omdat verschillen van inzicht in principe langs rationele weg op te lossen zijn, benadrukte en waardeerde de romantiek het eigene en onderscheidende van individuen en groepen. Elk volk heeft een unieke cultuur en is bijzonder. Elke samenleving, elke natie kent zijn eigen karakteristieke cultuuruitingen die samenhangen met haar verleden. Een volk is dus een samenhangende gemeenschap en moet dan ook autonoom zijn en blijven. Regionale gebruiken worden gekoesterd, bestaande culturen moeten behouden blijven. Het 19e-eeuwse
nationalisme, dat de nog vaak tamelijk feodale monarchieën ging ondermijnen, ligt duidelijk in het verlengde hiervan.
[bewerken]Keuzes van de romanticus
Aangezien de romantiek is ontstaan in reactie op de verlichting, kan men de romanticus karakteriseren aan de hand van de tegenstellingen tussen romantiek en verlichting. De romanticus is geneigd te kiezen voor:
- Voelen (romantiek) boven denken (verlichting).
- Het subjectieve (romantiek) boven het objectieve (verlichting).
- Synthese en holisme (romantiek) boven analyse (verlichting).
- Het ambigue en ironische (romantiek) boven ondubbelzinnigheid en helderheid (verlichting).
- Kunst (romantiek) boven wetenschap (verlichting).
- Creativiteit in de kunst boven nabootsing.
- Het spirituele boven materialisme.
- Zin boven nut.
- Kwaliteit boven kwantiteit.
- Een organische natuurbeschouwing boven een mechanische natuurbeschouwing.
- De mens die deel van de natuur uitmaakt boven de mens die boven de natuur staat en haar probeert te gebruiken.
[bewerken]De erfenis van de romantiek
Diverse onder invloed van de romantiek tot bloei gekomen verschijnselen zijn nog lang invloedrijk gebleven. Sommige cultuurbeschouwers menen zelfs dat we, vanwege onze grote waardering voor het individuele gevoelsleven, nog steeds in het tijdperk van de romantiek leven. Gebruikelijker is echter de visie dat romantische motieven een eigen onderdeel vormen van de moderne samenleving, maar wel in een apart domein, buiten de gangbare, dagelijkse leefwereld. Op verschillende momenten en op uiteenlopende manieren komt de romantische denkwijze opnieuw naar voren, bijvoorbeeld in:
- De milieubeweging. Hoewel een deel van de milieubeweging zich op de verlichting baseert, baseert een ander deel van de milieubeweging zich nadrukkelijk op de romantiek. Velen die zich engageren met de milieubeweging grijpen impliciet of expliciet terug op de romantiek.
- De hippiebeweging van de jaren ’60. Hippies verwierpen op een romantische wijze de gevestigde orde. Zij propageerden een natuurlijke manier van leven, keerden zich af van het materiële, en hadden een hang naar mystiek.
- Nationalisme en de visie op de Europese integratie. De romanticus wenst de eigen culturele identiteit en de organisch samenhangende gemeenschap te beschermen. Hij zal dus over het algemeen geen voorstander zijn van globalisering en verdere Europese integratie.
- Het postmodernisme. Romantiek en postmodernisme vragen bijvoorbeeld beide aandacht voor het bijzondere en het verlangen te ontkomen aan de dwingende invoeging in de regelmaat.
- De kunst. Sinds de Romantiek is originaliteit een vereiste van de kunst geworden. Breken met kunstregels, het creëren van nieuwe genres is er het uitvloeisel van. Neoromantiek is een herleving van de romantiek in de kunst en de literatuur.
